Tot voor kort werden mensen met ernstige psychische problematiek bijna automatisch arbeidsongeschikt verklaard. Zorgverleners en uitkeringsinstanties vonden dat hun cliënten door de klachten of aandoening niet kónden werken. Onwetendheid en vooroordelen over Ggz-cliënten als ‘Zij kunnen het werk niet aan, zij komen altijd te laat, zij zijn vaak ziek en ze zijn niet productief’ deden de rest: ‘psychisch gestoord’ zijn en werken matchen niet.
Beter worden doe je op het werk
Dat is veranderd. Sociale partners spraken in 2013 af in tien jaar 125.000 extra banen te creëren voor mensen met een psychische, lichamelijke of verstandelijke arbeidsbeperking. In de geestelijke gezondheidszorg werd werk zelfs behandeldoel. Op het congres Mensenwerk in 2015, dat de rijksoverheid organiseerde om arbeidsdeelname van mensen met een psychische aandoening te bevorderen, stelde een psychiater ‘Beter worden doe je op het werk’.
De Participatiewet schrijft voor dat mensen met zowel een arbeidsbeperking als arbeidsvermogen moeten werken. UWV en GGZ werken tegenwoordig samen en werkgevers startten initiatieven als De Normaalste Zaak en Werkgevers gaan Inclusief, om hun achterbannen vertrouwd te maken met de doelgroep. Er is een nieuw punt aan de horizon gezet, de kaders zijn uitgelijnd en beleid is in uitvoering.
Enkele cijfers:De Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling becijferde in 2014 dat psychische aandoeningen de Nederlandse samenleving jaarlijks 20 miljard kosten aan o.a. ziekteverzuim, productieverlies en arbeidsongeschiktheid. De ING noemt in 2017 zelfs een bedrag van 22 miljard. 44,7 procent van de werknemers in de ziektewet en 38,2 procent van de arbeidsongeschikten doen een beroep op psychische zorg, bleek onlangs uit onderzoek van het Centraal Bureau voor de Statistiek. |
Psychische aandoeningen zijn taboe op werk
Voor eenmalig magazine Qracht 500 over psychische problematiek en werk/loosheid, dat begin 2018 verscheen, interviewde ik in 2017 honderd ervaringsdeskundigen. Wat vinden zíj ervan dat ze eerst niet mochten en nu moeten werken en wat hebben zij nodig om in baan of bedrijf staande te blijven? Een aantal van hen zegt overtuigd te zijn vanwege psychische problematiek ontslagen te zijn.
Veel mensen die wel een baan hebben, doen graag hun verhaal maar alleen anoniem en onherkenbaar. Zo zegt een man vakantie-uren op te nemen als hij naar de psychiater gaat, om bij de baas maar niet de gedachte te voeden dat hij ziek en dus arbeidsongeschikt zou zijn. Een vrouw meent dat haar werkgever zich achteraf bekocht zou voelen of haar nooit had aangenomen als hij van haar bipolaire stoornis had geweten. Een jurist in opleiding kreeg op haar stageadres het advies haar activiteiten voor een patiëntenvereniging van haar cv te halen om haar employability te vergroten.
Het is schrijnend dat psychisch kwetsbare werknemers zich anno 2017 nog (menen te) moeten verstoppen, alsof zij voortvluchtig zijn na een misdrijf in plaats van een aandoening of ziekte hebben.
Gebrek aan begrip
Ook mensen die met eigen naam en foto in Qracht 500 staan, geven voorbeelden van hedendaagse hindernissen. De arboarts van een gemeenteambtenaar noemde haar ziekteverzuim wegens depressie ‘werkweigering’ en ‘aanstellerij’. De leidinggevende van een koerier werd kwaad als hij tot ’s avonds laat nodig had voor het bezorgen van de pakjes; hij viel ziek uit door de werkstress. Iemand die al tientallen jaren een uitkering heeft, vraagt het UWV tevergeefs haar voor 50 procent arbeidsgeschikt te verklaren en een aanvullende uitkering te verstrekken.
De geportretteerden komen uit het hele land en vormen een divers gezelschap. Zieke ict’ers en actieve ervaringswerkers, mensen uit de bouw, het onderwijs, de Westlandse kassen en schoonmaakbranche, agrariërs, ex-gedetineerden en een militair, hoger en lager opgeleiden. Zij hebben betaald of onbetaald werk, zijn chronisch ziek of hersteld, onvrijwillig werkloos of arbeidsongeschikt. Zij vertellen graag hun verhaal, al is het maar om uit te leggen dat zij zich niet wentelen in hun leed, zoals een vooroordeel wil, maar kwetsbaar zijn, ziek of herstellende.
Opgegeven door gemeente en UWV
Sommige mensen kregen een burn-out, gevolgd door psychosen en een zware depressie of diagnoses als PTSS, autisme, borderline of bipolaire stoornis. Opname op een psychiatrische afdeling is vrijwel altijd een taboe, zowel in de persoonlijke als in de werkomgeving. ‘Burn-out is wel sexy, maar als je in een isoleercel hebt gezeten ben je echt van het padje af geweest,’ zegt een vrouw. Op haar werk vertelt ze niets over haar bipolaire stoornis. Mensen die nooit betaald werkten en soms al decennia van een uitkering leven, hebben het gevoel opgegeven te zijn door gemeente en UWV. Werkloosheid ervaren zij als weinig of niets waard zijn.
Wanneer zij na een lange ziekteperiode toch aan de slag kunnen, blijken een door ziekte en uitval grillige loopbaan extra (voor)oordelen op te roepen. Bij mensen met verschillende korte banen en tijdelijke contracten op hun cv twijfelen werkgevers aan de loyaliteit en belastbaarheid. De meeste geportretteerden willen werken naar vermogen, in een baan met passende arbeidsomstandigheden. Zij onderkennen hun kwetsbaarheid of het niet tegen druk of stress kunnen, maar willen waardering voor wat zij wél kunnen.
Slechts 11 procent werkgevers wil mensen met gezondheidsbeperking
Ik vroeg werkgevers, UWV, jobcoaches, een gemeente en een wetenschapper om een reactie op de roep om een passende maatschappij. Sommige gewone[i] werkgevers zijn bereid ‘in de beperking naar de mogelijkheden van medewerkers’ te zoeken. Of nemen bijvoorbeeld mensen met autisme in dienst ‘omdat zij de besten (in webanalyse, red.) zijn’. Maar het zijn er nog te weinig. Uit het tweejaarlijks arbeidsmarktonderzoek van het SCP blijkt dat tweederde van de werkgevers zich verantwoordelijk voelt voor het in dienst nemen van mensen met een gezondheidsbeperking, maar dat slechts 11 procent bereid of van plan is dat ook daadwerkelijk te doen.
Als werkgevers de vele onvervulbare vacatures willen bezetten, zullen zij echter ook het arbeidspotentieel van gekwalificeerde mensen met psychische problematiek moeten benutten.
IPS[ii]-jobcoaches en wetenschappers vertellen goede resultaten te boeken met langdurige begeleiding van kwetsbare medewerkers en met het ontwerpen en inrichten van op de beperking toegesneden functies.
Een woordvoerder van UWV stelt dat er genoeg kennis en kunde is om kwetsbare werknemers te ondersteunen bij re-integratie. Werkgevers zijn bovendien wettelijk verplicht zich in te spannen voor de re-integratie van herstellende werknemers. Deze voorlopers brengen de inclusieve arbeidsmarkt dichterbij.
Annemiek Onstenk is journalist en auteur van het Magazine Qracht 500. (Te bestellen voor 7 euro, bij de boekhandel, ISBN 9789078761631, of bij uitgever www.tobivroegh.nl)
[i] ‘Gewone’ en geen sociale ondernemingen voor wie het werken met mensen met een arbeidsbeperking core business is
[ii] IPS staat voor Individuele Plaatsing en Steun, een methodiek waarbij medewerkers gedurende lange tijd begeleid worden op de werkplek